Witamina E jest niezbędnym składnikiem pożywienia wszystkich ssaków. Funkcjonalnie i pod względem budowy zalicza się ją do tokochromanoli - bioaktywnych związków, rozpuszczalnych w tłuszczach, bogato występujących w roślinnych plastydach. Już w latach 20-tych minionego stulecia udowodniono, że witamina E jest niezbędnym czynnikiem procesu rozmnażania. Tokochromanole są wytwarzane tylko przez rośliny oraz niektóre gatunki sinic. Dowiedz się jaka jest rola i działanie witaminy E, jakie produkty są jej źródłem i co wiąże się z niedoborem witaminy E.
Oczywiście, spotyka się je w organizmach zwierzęcych, ale tylko jako związki pochodzące z pokarmów roślinnych. Znaczna część ich biologicznych działań sprowadza się do właściwości antyutleniających. Poza tym, witamina E wpływa na stabilność błon komórkowych i ich przepuszczalność. Pełni ważną rolę w komunikacji międzykomórkowej, w przekazywaniu sygnałów, również tych, nakłaniających komórkę do apoptozy - programowanej śmierci. Przypisuje się jej właściwości immunostymulujące (wpływa na jakość odporności) i neurochronne.
Każdy tokochromanol ma bardzo specyficzną budowę chemiczną. Pierścień systemu tokochromanolowego pełni funkcję "głowy", natomiast łańcuch izoprenoidowy zachowuje się jak "ogon". Chromanol utworzony jest z dwóch pierścieni, których układ sprawia, że głowa ma właściwości amfifilowe (polarne - posiada część naładowaną dodatnio i część ujemną), natomiast ogon, jest hydrofobowy - boi się wody. Tak wyjątkowa struktura sprawia, że chromanole nie rozpuszczają się w wodzie, ale za to, bardzo dobrze rozpuszczają się w tłuszczach. Dzięki temu, mogą idealnie wpasować się w lipidowe błony komórkowe i mogą bardzo dobrze oddziaływać z lipidami. Umieszczenie tokochromanoli w błonach nie jest przypadkowe - "bojący się wody ogon" wpasowuje się między węglowodorowe łańcuchy lipidów, a głowa zanurza się w środowisku wodnym.
W jaki sposób dostarczana i metabolizowana jest witamina E?
Witamina E musi być dostarczana wraz z pożywieniem. Zaleca się przyjmowanie 6-20 mg/dzień. Najważniejsze znaczenie dla naszego organizmu ma alfa-tokoferol, choć nie da się ukryć, że przyjmujemy wiele jego homologów. Jest to konieczne, ponieważ w naszej wątrobie obecne jest specjalne białko alfa-TTP, które wykazuje umiejętność wiązania i transportowania tej witaminy. Pozostałe homologi witaminy E mogą być jedynie dostarczane do wątroby. Z uwagi na brak białka wiążąco-transportującego, dość szybko są wydalane na zewnątrz wraz z kałem i nie pozostaje po ich obecności nawet ślad.
Witamina E z uwagi na zawartość intensywnie hydrofobowego fragmentu musi być pobierana i rozprowadzana w organizmie w sposób szczególny. Organizm drogą ewolucji musiał wykształcić własny system dystrybucji i rozprowadzania witaminy E. Witamina E wchłonięciu ulega w proksymalnej części jelita cienkiego. W części nabłonkowej występują komórki dość bogato wyposażone w aparaty Golgiego - organelle umożliwiające przetwarzanie produktów powstałych w innych organellach, ich sortowanie i wysyłanie do innych części komórki. Aparaty Golgiego to struktury zbudowane z różnej wielkości półkolistych cystern, umożliwiających upakowanie tokoferoli w chylomikronach - lipoproteinach (białkach) osocza krwi, o charakterze transportowym. Oddawane są natomiast, drogą egzocytozy (proces uwalniania zawartości komórki do przestrzeni pozakomórkowej). We krwi każdy chylomikron podlega rozkładowi - pozbawiany jest trójglicerydów, na skutek działania enzymu - lipazy proteinowej (LPL). Dopiero w takiej formie chylomikrony mogą powędrować do wątroby, gdzie ulegają dalszemu rozkładowi.
Witamina E - działanie prozdrowotne
Witamina E wykazuje ogromne właściwości przeciwutleniające, które poniekąd są powiązane z jej umiejętnością zapobiegania odkładaniu blaszki miażdżycowej w naczyniach krwionośnych.
Witamina E a miażdżyca
Miażdżyca to choroba tętnic, powodująca ich zawężanie. U przyczyn takowego stanu zdrowia, leży blaszka miażdżycowa, zbudowana z cholesterolu. Standardowa blaszka "wyrasta" ze ściany tętnicy i powoduje zmniejszony przepływ krwi, co sprzyja niedokrwieniu wielu narządów. Miażdżyca może dotyczyć tętnicy wieńcowej, która zaopatruje mięsień sercowy w krew. W tej sytuacji może pojawiać się ból w trakcie wysiłku fizycznego, bądź po. Blaszka miażdżycowa może pęknąć, a wtedy na jej miejscu pojawi się zakrzep, co może skutkować martwicą mięśnia sercowego - zawałem.
Czasami miażdżyca może rozwinąć się w tętnicy, która zaopatruje kończynę dolną w krew. Wówczas u chorego pojawia się ból mięśni podudzia, czyli łydek, który towarzyszy choremu, zwłaszcza w trakcie marszu. Po ustaniu aktywności fizycznej, ból ustępuje. Ten objaw nazywany jest "chromaniem przestankowym". Najgorszą opcją jest jednak, blaszka miażdżycowa pojawiająca się w naczyniach krwionośnych, które zaopatrują w krew, mózg. Zawężenie nawet jednej z tętnic może powodować szereg przykrych objawów: dezorientację, zawroty głowy, podwójne widzenie, niedowład.
Na skutek nadmiernych ilości tłuszczów w diecie, cholesterol o niskiej gęstości LDL odkłada się w ścianach naczyń. Niedojrzałe monocyty przekształcają się w dojrzałą postać - makrofagi (komórki żerne). Makrofagi pochłaniają gromadzące się w śródbłonku cząsteczki lipoprotein, na skutek czego, ulegają wypełnieniu. Takie przeładowane cholesterolem LDL makrofagi, nazywa się "komórkami piankowatymi", z uwagi na specyficzny wygląd. Utworzone blaszki miażdżycowe, bardzo łatwo mogą ulec pęknięciu. Jeśli, pęknięcie jest sporych rozmiarów, tworzy się zakrzep, który może całkowicie zamknąć naczynie. Jaka jest tu rola witaminy E? To bardzo proste!
Witamina E posiada zdolność do poszerzania naczyń krwionośnych, działa na pewien sposób, jak lek inotropowy. Ponadto, jest znakomitym przeciwutleniaczem. Hamuje utlenianie złogów tłuszczowych (peroksydację) przez wolne rodniki. Utlenione związki tłuszczów są jednym z głównych składników rdzenia blaszki miażdżycowej. Witamina E świetnie radzi sobie z wolnymi rodnikami, stąd często nazywana jest ich "zmiataczem". Witamina E pełni ogromną rolę w stabilizowaniu tzw. "niestabilnej blaszki miażdżycowej" - z dużym ryzykiem do pęknięcia, z uwagi na późne powstanie. Blaszki niestabilne to te, które dopiero co powstały. Nie uległy one procesowi włóknienia, stąd cechuje je wysokie ryzyko do oderwania się od ściany naczynia. Witamina E umożliwia ponadto, obniżenie ciśnienia tętniczego krwi, co zapobiega powstawaniu zranień na brzegach śródbłonka, a więc, nie będzie "zadziorów", na których mógłby osadzić się tłuszcz, ani mikrozranień, do których mogłyby napływać komórki immunologiczne, propagujące patologiczny stan rozwoju. Witamina E sprzyja również niższemu wchłanianiu tłuszczów w jelicie cienkim, a co za tym, idzie, będzie mniej "surowców", które mogłyby odłożyć się w niepożądanym miejscu. W ten sam sposób witamina E zapobiega nadprogramowym kilogramom, co jest kolejnym czynnikiem, obniżającym ryzyko pojawienia się miażdżycy.
Witamina E w kosmetologii
Tokoferol ponieważ jest znakomitym antyoksydantem, bardzo dobrze przeciwdziała starzeniu. W większości przypadków ulega szybkiemu wydaleniu z organizmu, a w rezultacie przyjmowania używek (kofeina, nikotyna), bardzo szybko rozpada się, w związku z czym, nie może w odpowiednich ilościach przedostać się do skóry. Stąd, nierzadko konieczna jest jego suplementacja.
Teoria wpływu wolnych rodników na przyspieszone procesy starzenia opracowana została w 1954 r przez Dawida Hartmana. Podczas wewnątrzkomórkowego oddychania mitochondrialnego, wykorzystywane jest 95-98% tlenu, który dociera do mitochondriów wraz z krwią. Z uwagi na to, że łańcuch transportu elektronów, nie jest szczelny, dodatkowo ma miejsce proces, w trakcie którego, cząsteczki tlenu ulegają redukcji. Produktem ubocznym tego etapu są Reaktywne Formy Tlenu (RFT). Znaczną część z nich stanowią rodniki tlenowe. Niestety, nie są to związki trwałe, lecz takie, które łatwo wiążą się do polisacharydów, tłuszczów, białek, kwasów nukleinowych. Są bardzo reaktywne i cechuje je obecność przynajmniej jednego niesparowanego elektronu na powłoce walencyjnej. Jeśli, reaktywny rodnik wejdzie w reakcję ze strukturą komórkową, zacznie ją utleniać. Stan oksydacyjny to proces wiązania się związków chemicznych z tlenem, co powoduje zaburzenia równowagi między RFT, a biochemiczną umiejętnością enzymów detoksykujących, do przyrócenia stanu równowagi. Reaktywne postacie związków chemicznych są pośrednimi produktami wielu reakcji lub napraw powstałych szkód. Przyczyną uaktywnienia się wolnych rodników w skórze są zazwyczaj: uszkodzenie mechaniczne (oparzenie), ekspozycja na promieniowanie UV (opalanie), styczność z dymem papierosa. W ten sposób tworzy się stres oksydacyjny, który powoduje uszkodzenia naskórka i skóry. Destrukcji ulegają najczęściej białka (włókna elastynowe i kolagenowe), lipidy błon komórkowych (tłuszcze) i DNA (kwasy nukleinowe). W ten sposób powstałe zaburzenia powodują przedwczesne starzenie lub nowotwory. Jest to również, główna przyczyna przedwczesnego starzenia skóry. Ten proces został dokładnie opisany w 1968 r przez Irvina Fridricha i Joe'a McCard'a. Rok później, uczonym udało się wykazać, że ponadtlenkowy jon należy do grupy wolnych rodników i niezwykle często bierze udział w reakcjach enzymatycznych. Wykryli również enzym neutralizujący ten jon - dysmutazę ponadtlenkową, należącą do grupy oksydoreduktaz, które przyspieszają utlenianie i redukcję określonych związków, a zwłaszcza dysmutację (każda z części ulega rozpadowi) anionorodnika ponadtlenkowego.
Dysmutaza ponadtlenkowa jest I linią obrony organizmu przed wolnymi rodnikami. II linię stanowią natomiast, antyoksydanty, zaburzające rodnikowe reakcje łańcuchowe. Należy tu przede wszystkim witamina E, a poza tym, witamina C i A. Warto wspomnieć i o tym, że witamina E ma wysoce pozytywny wpływ na eliminację działania niekorzystnego promieniowania UV. Ekspozycja na promieniowanie UV może wywoływać wiele szkód w komórkach skóry, natomiast witamina E, dość szybko je naprawia. Warto wiedzieć, że 95% promieniowania UV dociera przez cały rok do ziemi, także w ponure i zachmurzone dni. Promieniowanie UVB stanowi 5% tego promieniowania i z łatwością przedostaje się do naskórka i jest odpowiedzialna za piękną opaleniznę, ale i jest przyczyną oparzeń skóry. Przenikanie do delikatnych komórek skóry właściwej patologicznego bodźca, może szybko spowodować ich uszkodzenie - ciężkie i nienaprawialne. Bodźce pochodzące z zewnątrz, stymulujące komórki do adaptacji, wiążącej się ze zmianą kształtu, rozmiarów lub ilości oraganelli, albo ich ilości, rozmiarów czy produkowanych substancji, może okazać się katastrofalne w skutkach! Tak powstają nowotwory lub powodują tzw. "fotostarzenie". Jest to związane z rozbijaniem włókien kolagenu i elastyny, przez co, skóra staje się mniej jędrna i elastyczna, słabiej nawilżona i niezdolna do naprawy ewentualnych uszkodzeń mechanicznych. Pojawiają się także zmarszczki, zmiany pigmentacyjne skóry, w tym plamy soczewicowate i ostuda. Promieniowania UV może niszczyć kwasy nukleinowe obecne w DNA (jądrowym lub mitochondrialnym), co może skutkować mutacjami, wadliwymi podziałami czy karcynogenezą (rozwojem raka). Uszkodzenie delikatniejszego mitochondrialnego DNA, nie jest powiązane z rakiem, ale z mitochondriopatiami - chorobami objawiającymi się zmęczeniem, bólem mięśni i częstymi drgawkami, zwłaszcza w trakcie i po wysiłku. Dzieje się tak, ponieważ mitochondria są fabrykami energii, to tutaj powstaje ATP - nośnik energetyczny i zachodzi oddychanie komórkowe. Uszkodzenie mitochondriów, zwłaszcza tzw. "grzebyków", błon i macierzy wiąże się z zaburzoną przepuszczalnością dla jonów i innych związków. Proces oddychania komórkowego nie ma prawa wówczas zachodzić prawidłowo. Nadmiar wolnych rodników może też spowodować stres oksydacyjny pojawiający się jako efekt braku homeostazy. W tej sytuacji, po raz kolejny z pomocą przychodzą antyoksydanty, a w tym niezwykle wartościowa witamina E, zwana również "witaminą młodości".
Witamina E z uwagi na polarną głowę i hydrofobowy ogon, wchodzi głównie w błony komórkowe i tam się zakotwicza na dłuższy czas. Powoduje to ochronę zawartości komórkowej przed wolnymi rodnikami. Dobrze wiedzieć, że 1 cząsteczka witaminy E może zabezpieczyć ponad 1000 kwasów tłuszczowych. Jej antyutleniające działanie powoduje, że ta może opóźniać procesy starzenia. Witamina E poprawia stan zdrowotny wszystkich błon śluzowych w organizmie, również tych obecnych w żołądku i jelitach. Witamina E sprzyja napięciu komórkowych błon, a ponadto, nie dopuszcza do kluczowych dla komórki organelli, wolnych rodników, stąd te, nie mogą być niszczone od zewnątrz. Warto wspomnieć i o tym, że witamina E reguluje działalność naturalnych ludzkich enzymów o właściwościach przeciwutleniających. Do takich enzymów należy wspomniana już dysmutaza ponadtlenkowa. To jej zadaniem jest utrzymywanie w równowadze wolnych rodników i antyoksydantów. Witamina E może zatem, wywoływać również szereg reakcji prowadzących do wzmożonej ochrony organizmu przed reaktywnymi, rakotwórczymi cząsteczkami, a ponadto, sama ochrania!
Źródła witaminy E - gdzie jej szukać?
Ogromne ilości witaminy E znajdziemy w:
- orzechach laskowych - 38 mg/100 g,
- nasionach słonecznikach - ok. 27,9 mg/100 g produktu,
- pestkach dyni - 26 mg/100 g,
- migdałach - 24 mg/100 g.
Poza tym, obecna jest w olejach roślinnych. W tym przypadku wartość witaminy E w produkcie może wynosić ok 2 do ok. 150 mg/100 g. Margaryna może zawierać ok. 30 mg/100 g witaminy E. Podstawowym jej źródłem są zatem, produkty pochodzenia roślinnego, zwłaszcza roślinne tłuszcze, a w mniejszym stopniu produkty zbożowe i warzywa. Wśród warzyw warto wyróżnić paprykę zieloną i czerwoną, szpinak, kapustę, natkę pietruszki, pomidory.
Witamina E - niedobory
Oznaki świadczące o hipowitaminozie z niedoboru witaminy E są:
- pogorszenie jakości skóry, włosów, paznokci,
- wypadanie włosów,
- szorstka i łuszcząca się cera,
- nierzadko egzemy i wypryski,
- spadek libido u kobiet,
- możliwe nieregularne miesiączki,
- bóle głowy.
Poza tym, pogarsza się wzrok, zwłaszcza w porze nocnej, a u niemowląt pokazują się obrzęki w obrębie kończyn. Czasami występuje apatia, przygnębienie, brak apetytu, utrata masy ciała, rozdrażnienie, problemy z koncentracją. W tej sytuacji warto zgłosić się do lekarza internisty i w razie potrzeby wykonać badania morfologiczne. Samemu natomiast, nie zaszkodzi wspomóc się produktami roślinnymi, które na pewno dodadzą siły i chęci do działania. Z uwagi na to, że witamina E wzmacnia odporność, warto zadbać o jej obecność w naszym organizmie, w porze jesienno-zimowej.
